عدم اطمینان نسبت به تقاضای نفت در آینده به دلیل تهدیدهای بالقوه گذار انرژی برای سوخت‌های فسیلی، باعث شده تا عربستان استراتژی نفتی جدیدی را برای سازگاری با شرایط جدید حاکم بر بازار نفت اتخاذ کند که می‌تواند ضمن کاهش سرعت گذار انرژی و سهم سوخت‌های فسیلی در سبد انرژی جهان را تا حدودی حفظ کند. این استراتژی می‌تواند توسط دیگر کشورهای صادرکننده نفت نیز به عنوان الگوی موفق مورد استفاده قرار گیرد و ابعاد تأثیرگذاری مذکور را گسترده‌تر کند
جایگاه محوری عربستان در بازار جهانی نفت غیر قابل انکار است. این کشور دارای ذخایر اثبات شده بالغ بر ۲۹۷/۶ میلیارد بشکه است که ۱۷ درصد از کل ذخایر نفت جهان را تشکیل می‌دهد (بی‌پی، ۲۰۲۰). عربستان سعودی در سال ۲۰۱۹ و قبل از همه‌گیری ویروس کرونا به طور متوسط ۱۱/۸ میلیون بشکه در روز نفت‌خام، میعانات و مایعات گازی تولید کرده است. میزان صادرات نفت خام این کشور نیز در سال ۲۰۱۹ برابر ۷/۲ میلیون بشکه در روز ثبت شده است (همان). عربستان دارای بالاترین میزان ظرفیت مازاد تولید و کمترین هزینه تولید نفت در جهان است. بر اساس گزارش سالانه شرکت آرامکو در سال ۲۰۱۹، متوسط هزینه فرازآوری در بخش بالادستی برای هر بشکه نفت برابر ۲/۸ دلار بوده که فاصله زیادی با متوسط قیمت نفت صادراتی این کشور دارد. شرکت نفت آرامکو در سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ به ترتیب ۲۱۲/۷ و ۱۷۷/۸ میلیارد دلار درآمد کسب کرده است.
بخش نفت با توجه به اندازه و حاشیه سود بسیار بزرگی که دارد، نقشی مهم را در اقتصاد عربستان بازی می‌کند. با وجود تلاش‌های فراوان در سال‌های اخیر برای متنوع‌سازی، درآمدهای نفتی همچنان به طور متوسط ۸۶ درصد از درآمدهای دولت را در سال‌های ۱۵-۲۰۱۲ تشکیل می‌داده و با اقدامات جدی دولت برای اعمال مالیات بر ارزش افزوده و مالیات‌های غیرمستقیم، سهم درآمدهای نفتی در سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ به ترتیب به ۶۴ و ۶۷/۵ درصد تقلیل یافته است. البته باید به این موضوع توجه داشت که درآمدهای غیرنفتی در اقتصاد عربستان که حدود ۸ درصد از درآمدهای دولت را در سال ۲۰۱۹ تأمین کرده، به طور غیرمستقیم به درآمدهای نفتی وابسته است.
اندازه منابع نفتی و توان تولید عربستان در کنار وابستگی شدید اقتصاد این کشور به درآمدهای نفتی، گزینه‌های سیاست‌های نفتی داخلی و خارجی کشورهای تولیدکننده نفت را شکل می‌دهد. چشم‌انداز گذار انرژی و عدم اطمینان نسبت به تقاضای نفت و به اوج رسیدن آن در دهه آتی، ضمن کاهش درآمدهای نفتی، می‌تواند بخش زیادی از منابع نفتی عظیم عربستان را در زیر زمین برای همیشه مدفون کند. بنابراین متنوع‌سازی اقتصادی و تحول بخش انرژی عربستان در دوره گذار انرژی یکی از مهمترین راهبردهای سیاستی عربستان در سال‌های اخیر بوده است.
عربستان برای اجرای اصلاحات اقتصادی و کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی برنامه چشم‌انداز ۲۰۳۰ را در سال ۲۰۱۷ تصویب و اجرایی کرده که بر اساس آن اصلاحاتی در بازار کار، سیاست‌های بودجه‌ای و قیمت‌گذاری انرژی در نظر گرفته شده است. با وجود اینکه عربستان تلاش می‌کند با اعمال این سیاست‌ها تنوع اقتصادی را افزایش داده و زیرساخت‌های خود را متحول کند، از این موضوع به خوبی آگاه است که فرآیند مذکور برای کشوری مانند عربستان، با درجه بسیار بالای وابستگی به درآمدهای نفتی، بسیار زمان‌بر و پرچالش‌بوده و نمی‌توان طی یک دهه انتظار تغییر ساختار و تحول کامل اقتصادی را داشته باشد.
بنابراین، عربستان علاوه بر برنامه‌های متنوع‌سازی برای کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی، استراتژی مشخصی را برای ارتقاء رقابت‌پذیری بخش انرژی و افزایش مقاومت در برابر ریسک‌های بالقوه دگرگون‌ساز ناشی از گذار انرژی تدوین کرده است. اقدامات طراحی شده در قالب این استراتژی را می‌توان در ۵ محور زیر طبقه‌بندی کرد:
۱- کاهش هزینه‌ها و افزایش کارایی تولید نفت و گاز جهت حفظ توان رقابتی عربستان در قیمت‌های پایین نفت.
۲- کربن‌زدایی از تولید نفت و گاز برای کنترل ریسک افزایش قیمت کربن.
۳- افزایش کارایی و بهینه‌سازی سبد انرژی داخلی جهت حداکثرسازی ظرفیت صادرات نفت.
۴- تمرکز بر توسعه بخش پتروشیمی و مصارف غیرسوختی نفت.
۵- کربن‌زدایی از فرآورده‌های نفتی برای تضمین تقاضای محصولات نفتی در بلندمدت.
در ادامه این یادداشت، به اقدامات انجام شده ذیل هر یک از محورهای فوق به اختصار اشاره خواهد شد.
۲- حفظ توان رقابتی در قیمت‌های پایین نفت:
کاهش تدریجی رشد تقاضای نفت و نزول تقاضای نفت در دهه آتی همراه با پیشرفت گذار انرژی، ساختار بازار نفت را به وضعیت رقابتی نزدیک‌تر کرده و باعث کاهش قیمت‌های نفت و حاشیه سود کشورهایی مثل عربستان در بازار نفت می‌شود. عربستان برای حفظ قدرت رقابتی خود در این شرایط برنامه‌هایی برای بهبود کارآیی عملیات‌ها و فرآیندهای صنعت نفت، کاهش هزینه تولید و حفظ جایگاه خود به عنوان تأمین‌کننده قابل اتکاء نفت در جهان دارد. ارتقاء زیرساخت‌های خطوط لوله، انبارهای نفتی و تأسیسات پالایشی در داخل و خارج از کشور و تأسیس مراکز بازاریابی در مهمترین کشورهای مصرف‌کننده مزیت رقابتی عربستان در بازار نفت را بیشتر تقویت کرده است. افزایش تولید نفت خام عربستان فراتر از ۱۲ میلیون بشکه در روز در آوریل ۲۰۲۰ و در جریان شکست توافق اوپک پلاس در ماه مارس ۲۰۲۰ به خوبی توان این کشور برای افزایش سریع سطح تولید را به رقبا نشان داد.
۳- کربن‌زدایی تولید نفت و گاز
هزینه تولید نفت در دوره گذار انرژی محدود به هزینه‌های عملیاتی فرازآوری نیست؛ بلکه هزینه‌های جانبی ناشی از تولید کربن نیز اهمیت پیدا می‌کنند. عربستان پایین‌ترین سطح شدت کربن در تولید نفت و گاز در جهان را داراست و در شرایطی که قیمت کربن و مالیات‌های مرزی کربن در حال افزایش است، این موضوع می‌تواند یکی از مزیت‌های مهم رقابتی این کشور محسوب گردد. عربستان طی سال‌های گذشته سرمایه‌گذاری زیادی را در زیرساخت‌های تجمیع گازهای همراه و تأسیس سیستم گاز اصلی کرده که حجم فلرینگ گاز این کشور را به شدت کاهش داده است. علاوه بر این از تکنولوژی‌های جدید و سیستم‌های بازیافت گازهای فلر در کارخانه‌های جداسازی نفت و گاز و مجتمع‌های فراورش نفت خام و گاز نیز استفاده می‌شود. بر اساس گزارش شرکت آرامکو شدت فلرینگ این کشور کمتر از یک درصد از مجموع تولید گاز این کشور است. بر اساس داده‌های بانک جهانی، عربستان یکی از پایین‌ترین نرخ‌های فلرینگ گاز به ازاء هر بشکه نفت تولیدی در جهان را دارد. لازم به ذکر است، عربستان در سال ۲۰۱۹ به برنامه ابتکار بانک جهانی برای صفر کردن فلرینگ گاز تا سال ۲۰۳۰ پیوسته است.
۴- بهبود کارایی و بهینه‌سازی سبد انرژی
رشد جمعیت، توسعه شهرنشینی همراه با ارتقاء استانداردهای زندگی و شرایط نامساعد جوی باعث شده تا مصرف برق در عربستان روندی فزآینده را طی سال‌های اخیر تجربه کند. منابع گاز محدود، زیرساخت‌های ضعیف توزیع گاز و زمان‌بر بودن جایگزینی انرژی‌های تجدیدپذیر و هسته‌ای، باعث شده عربستان برای تأمین برق مورد نیاز به سوزاندن مستقیم نفت خام و نفت کوره در نیروگاه‌ها روی آورد. عربستان در نظر دارد برای بهینه‌سازی سبد انرژی داخلی کشور و افزایش توان صادراتی نفت خام اقداماتی را پیاده‌سازی کند. بهبود کارایی انرژی، اصلاح و منطقی‌سازی قیمت حامل‌های انرژی و جایگزینی گاز طبیعی و انرژی‌های تجدیدپذیر در بخش نیرو به جای سوخت‌های مایع از مهمترین راهبردهای عربستان در این رابطه بوده است.
عربستان در جهت افزایش کارایی مصرف انرژی «برنامه کارآیی انرژی ملی » را در سال ۲۰۰۳ آغاز کرد که در سال ۲۰۱۰ به برنامه بلندمدت‌تر و جامع‌تری با عنوان «مرکز کارایی انرژی سعودی » ارتقاء یافت. این مرکز کلیه سیاست‌ها، مقررات و استانداردهای کارآیی انرژی را در عربستان تدوین و تنظیم کرده، از پیاده‌سازی آنها حمایت کرده و بر اجرای آنها نظارت می‌کند. هدف اولیه این برنامه افزایش بهره‌وری انرژی در سه بخش حمل‌و‌نقل، صنعت و ساختمان (شامل ساختمان‌های بخش خانگی، تجاری و دولت) بوده که ۹۰ درصد از مصرف انرژی عربستان را به خود اختصاص می‌دهند.
در بخش حمل و نقل، عربستان از سیاست‌های قیمتی برای افزایش کارایی مصرف انرژی بهره برده است. عربستان در سال‌های اخیر دو بار، ابتدا در دسامبر ۲۰۱۵ و سپس در ژانویه ۲۰۱۸، قیمت بنزین را در عربستان افزایش داده است. ، قیمت بنزین در نتیجه این سیاست‌ها از ۰/۶ به ۲/۰۴ ریال عربستان در هر لیتر افزایش یافت و بیش از سه برابر شد. علاوه بر این، دولت عربستان در آغاز سال ۲۰۱۹ نیز اعلام کرد که قیمت بنزین در سطح خرده‌فروشی به صورت فصلی بر اساس قیمت جهانی این فرآورده نفتی در جهان تعدیل می‌شود. این اقدامات باعث شده تا مصرف بنزین در عربستان در فاصله سال ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ در حدود ۶/۴ درصد کاهش داشته باشد.
در بخش صنعت، تمرکز برنامه مذکور بر تقویت کارآیی انرژی در زیربخش‌های پتروشیمی، سیمان و فولاد بوده است. علاوه بر این، بهبود بهره‌وری انرژی در بخش نیرو نیز یکی از اولویت‌های اصلی بوده است. سوخت مورد نیاز نیروگاه‌ها در عربستان به طور تاریخی با قیمت‌های بسیار پایین و یارانه‌ای توسط دولت تأمین می‌شده است، با این وجود به دلیل تعرفه‌های ارزان و دستوری برق، هزینه‌های تولید برق در عربستان جبران نشده و صاحبان نیروگاه‌ها انگیزه‌ای برای سرمایه‌گذاری در ارتقاء کارایی مصرف انرژی نداشته‌اند. دولت در سال ۲۰۱۵ قیمت سوخت تحویلی به نیروگاه‌ها (یعنی نفت خام، نفت کوره سنگین و متان) را افزایش داد و برای جبران هزینه‌ها و منطقی‌سازی تقاضای برق تعرفه‌های مصرف برق را نیز بالا برد. در نتیجه افزایش قیمت برق، مصرف برق در بخش خانگی بین سال‌های ۱۸-۲۰۱۵ به تدریج کاهش یافت و از اوج مصرف ۱۴۴ ترا وات ساعت در سال ۲۰۱۵ به ۱۳۰ تراوات ساعت در سال ۲۰۱۸ تنزل نمود.
دولت عربستان علاوه بر تلاش برای افزایش کارآیی انرژی در سال‌های اخیر اقداماتی را در جهت تغییر ترکیب سبد انرژی و جانشینی منابع انرژی اجرایی کرده است. برنامه‌های کاهش سوزاندن مستقیم سوخت‌های مایع مانند نفت خام و نفت کوره در بخش نیروگاهی و جایگزینی آن با برق تولیدی از گاز طبیعی و منابع انرژی تجدیدپذیر از مهمترین اولویت‌های دولت عربستان در این رابطه هستند. هدف اصلی سیاست گازی عربستان توسعه میادین گازی داخلی و جایگزینی نفت خام در سبد انرژی با گاز طبیعی از طریق توسعه نیروگاه‌های گازی سیکل ترکیبی است. علاوه بر این، عربستان در نظر دارد سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در تولید برق عربستان را تا سال ۲۰۳۰ به ۵۰ درصد برساند. شایان ذکر است، با وجود ظرفیت بالقوه قابل توجه عربستان برای انرژی خورشیدی، در سال ۲۰۱۷ تنها ۹۲ مگاوات از برق تولیدی این کشور از طریق برق خورشیدی بوده که معادل ۰/۱ درصد از ظرفیت موجود است. البته از سال ۲۰۱۷ به بعد پروژه‌های جدیدی به مناقصه گذاشته شده و تعدادی نیز در مرحله ساخت است و تا کنون ظرفیت تولید برق خورشیدی عربستان به ۳/۳ گیگا وات رسیده است و انتظار می‌رود این رقم تا سال ۲۰۲۳ به ۹/۵ گیگا وات برسد.
۵- توسعه زنجیره ارزش:
یکی از استراتژی‌های محوری عربستان در برنامه متنوع‌سازی اقتصادی تلاش برای تصاحب ارزش افزوده بیشتر در زنجیره ارزش هیدروکربن جهان است. ادغام عمودی در بخش پالایشگاهی، پتروشیمی و محصولات نهایی در ابعاد فرامرزی از جمله اقدامات عربستان برای اجرای این استراتژی است. شركت آرامكو با هدف تبديل شدن به يكي از بزرگترين توليدكنندگان فرآورده‌هاي نفتي و محصولات پتروشيمي در تلاش است تا ظرفيت پالايشي و پتروشيمي خود را در داخل و خارج كشور از ۵/۴ به ۱۰ ميليون بشكه در روز در ميان‌مدت برساند. این اقدام باعث خواهد شد عربستان برای ظرفیت تولید نفت خام حدود ۱۲ میلیون بشکه در روز خود در میان مدت بازار تضمین‌شده‌ای را داشته باشد که ارزش افزوده حداکثری را برای این کشور خلق خواهد کرد. علاوه بر این، آرامکو به دنبال توسعه یک برنامه غیرفلزی است تا مواد نوآورانه جدیدی را از هیدروژن و پلیمر بسازد و آنها را جایگزین مواد مرسوم مثل سیمان، فولاد، آلومینیم و شیشه در بخش‌های نفت و گاز، خودرو، ساختمان، بسته‌بندی و منابع تجدیدپذیر نماید. حرکت به سمت مصارف غیرسوختی نفت مانند پتروشیمی می‌تواند برنامه‌ای برای پوشش ریسک کاهش تقاضای نفت در دوره گذار انرژی باشد، زیرا پیش‌بینی می‌شود که تقاضای نفت در این بخش در بلندمدت همچنان روند رشد خود را ادامه خواهد داد و بخش اعظم کاهش مصرف در بخش حمل‌و‌نقل رخ می‌دهد. البته الگوی سنتی تحویل اتان ارزان به پتروشیمی‌ها و تولید محصولات پایه پتروشیمی در عربستان به نقطه اشباع خود رسیده است. بنابراین شرکت سابیک عربستان در نظر دارد به سمت تولید محصولات نهایی پتروشیمی در زنجیره ارزش حرکت کرده و تغییر خوراک پتروشیمی‌ها به نفت خام و نفتا به جای اتان را شتاب بخشد و در تکنولوژی‌های تولید و بازیافت سرمایه‌گذاری نماید. بخشی از این استراتژی سرمایه‌گذاری در تکنولوژی‌هایی است که اجازه می‌دهد ۷۰ تا ۸۰ درصد نفت خام خوراک تبدیل به مواد شیمیایی شود.
۶- کربن‌زدایی از محصولات نهایی
یکی از راهبردهای مهم عربستان برای تضمین تقاضای نفت در آینده جایگزینی سوخت‌های فسیلی با حامل‌های انرژی جدیدی است که پاک و عاری از کربن بوده و در زیرساخت‌های موجود نفت و گاز قابلیت انتقال و توزیع داشته باشد. عربستان بر این اساس مفهومی تحت عنوان اقتصاد چرخشی کربن را توسعه داده که بر اساس آن انتشار کربن از کلیه بخش‌ها به نحوی مدیریت می‌شود که کربن در یک حلقه بسته حرکت می‌کند. در اجلاس گروه ۲۰ در ریاض عربستان، رؤسای جمهور ۲۰ کشور بزرگ جهان این رویکرد را به عنوان یک رویکرد جامع‌نگر، یکپارچه، فراگیر و عمل‌گرایانه برای مدیریت انتشارات گلخانه‌ای تأیید کردند. رویکرد اقتصاد کربن چرخشی مستلزم اعمال سیاست‌هایی برای بهبود مستمر تکنولوژی‌هایی مانند جذب و ذخیره کربن و هیدروژن برای کربن‌زدایی از محصولات هیدروکربنی است. عربستان سرمایه‌گذاری‌های خود را در این زمینه شتاب بخشیده و اخیراً اولین محموله ۴۰ تنی آمونیوم (هیدروژن) آبی توسط آرامکو به ژاپن صادر گردید. به نظر می‌رسد تکنولوژی‌های هیدروژن و جذب و ذخیره کربن کلیدی‌ترین فرصت برای کربن‌زدایی از محصولات نفتی تولیدی و تضمین تقاضای نفت در بلندمدت برای عربستان است.
۷- جمع‌بندی
گذار انرژی باعث شده تا کشورهای بزرگ نفتی جهان که دارای منابع نفتی عظیمی بوده و به درآمدهای نفتی وابستگی شدیدی دارند، نگران فروش منابع نفتی زیرزمین در آینده شوند. در این میان کشورهایی مانند عربستان سعودی با درک تهدید پیش‌رو، ضمن طراحی‌برنامه‌هایی برای متنوع‌سازی اقتصادی و کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی در بلندمدت، تلاش کرده‌اند برای تضمین فروش نفت و محصولات نفتی، استراتژی سازگاری با تهدیدهای گذار انرژی را در بخش انرژی طراحی کنند. عربستان در نظر دارد ۴ هدف افزایش توان رقابتی در قیمت‌های پایین نفت، تقویت ظرفیت صادرات نفت، تصاحب ارزش‌افزوده بیشتر از زنجیره ارزش هیدروکربن در جهان، تضمین فروش نفت و محصولات نفتی در بلندمدت از طریق کربن‌زدایی را به طور موازی دنبال کند که می‌تواند بر سرعت گذار انرژی و نقش نفت و سوخت‌های فسیلی در سبد انرژی جهان در آینده تأثیر جدی داشته باشد. به نظر می‌رسد که سیاست‌های نفتی اتخاذ شده توسط عربستان به تدریج توسط دیگر کشورهای نفتی نیز دنبال خواهد شد و ابعاد این تأثیرگذاری گسترده‌تر می‌شود.
