بحران غذایی آینده

کلمات کلیدی: اکونومیست، قحطی، جنگ روسیه و اوکراین، گندم، کودهای شیمیایی، امنیت غذایی

تهیه و تنظیم: رضا احمدزاده

مقدمه

چالش‌‌های زنجیرة تامین از مهم‌ترین معضلات سمت عرضه اقتصاد از ابتدای همه‌گیری کرونا تا کنون بوده است. در سال جاری، چین با برقراری قرنطینه‌های عمومی، زنجیره‌ تامین جهانی را با معضلات عدیده‌ای روبرو کرد. معضلات سمت عرضه اقتصاد در کنار افزایش تورم در بسیاری از کشورها، موجب کمبود بسیاری از محصولات غذایی در قفسه فروشگاه‌ها شده است. با این همه، آغاز جنگ اوکراین و روسیه، سطح بحران را وارد مرحله‌ی جدیدی کرده است؛ زیرا دو کشور اوکراین و روسیه حجم زیادی از نیاز دنیا به کالری را تامین می‌کنند و آغاز جنگ بین این دو کشور و تحریم روسیه و بلاروس از جانب غرب، وضعیت زنجیره تامین محصولات غذایی را بحرانی کرده است. اهمیت این موضوع سبب شده است اکونومیست در گزارشی با عنوان «بحران غذایی آینده» به این موضوع بپردازد.[1]

میزان وابستگی دنیا به صادرات اوکراین و روسیه

در مجموع 12 درصد از تجارت کالری دنیا توسط دو کشور اوکراین و روسیه انجام می‌شود. میزان وابستگی دنیا به برخی از اقلام کشاورزی تولید شده در این دو کشور قابل‌توجه است. به‌عنوان نمونه، اوکراین و روسیه در مجموع 28 درصد از کل گندم صادراتی دنیا را تولید می‌کنند. این رقم برای روغن آفتاب‌گردان، 75 درصد، برای جو 29 درصد و برای ذرت 15 درصد است. مهم‌ترین مقصدهای صادراتی این دو کشور آفریقا و خاورمیانه محسوب می‌شوند. روسیه و اوکراین در مجموع حدود نیمی از غلات وارداتی به لبنان و تونس را تامین می‌کنند. این در حالی است که میزان وابستگی دو کشور لیبی و مصر به غلات وارداتی از این دو کشور بیش از این مقدار است و دوسوم از کل غلات وارداتی به این کشورها را شامل می‌شود. همان‌طور که مشاهده می‌شود میزان وابستگی دنیا به مواد غذایی صادراتی از این دو کشور قابل‌توجه است و وضعیت بازار این قبیل از کالاها در آینده بستگی به توانایی سایر کشورها برای افزایش تولید دارد.

وضعیت عرضه غذا در سایر کشورها پیش از جنگ

قبل از حمله روسیه به اوکراین، سازمان برنامه جهانی غذا، در اطلاعیه‌‌ای هشدار داد که سال 2022 می‌تواند یکی از بدترین سال‌ها از نظر امنیت غذایی محسوب شود. چین به‌عنوان بزرگ‌‌ترین تولیدکننده گندم در دنیا، اعلام کرده که کمبود بارش در سال گذشته، وضعیت انبارهای گندم در این کشور را در بدترین شرایط خود قرار داده است. سطح تولیدات گندم در هند به‌عنوان دومین صادرکننده بزرگ گندم نیز در وضعیت مشابهی قرار دارد. به‌طورکلی، تغییرات اقلیمی موجب کاهش باران در بسیاری از کشورها از آمریکای شمالی و فرانسه گرفته تا کشورهای آسیایی شده و این امر، تولیدات گندم را به میزان قابل‌توجه‌ای کاهش داده است.

وضعیت عرضه سایر محصولات کشاورزی نیز به همین صورت است. با وجود کمبود عرضه محصولاتی مانند غلات در بازار، سایر بازیگران مهم هنوز به‌صورت جدی ورود نکرده‌‌اند. یکی از دلایل آن است که  قیمت‌‌‌ها در بازار نوسانات زیادی دارند و این امر عرضه را تحت تاثیر قرار داده است. دومین عامل، کاهش درآمد حاشیه‌‌ای به دلیل افزایش هزینه‌ کشاورزان است. افزایش قیمت کود شیمیایی، هزینه مواد اولیه را برای کشاورزان افزایش داده است. افزایش قیمت کودهای شیمیایی ناشی از تحریم‌‌های غرب علیه روسیه و بلاروس است؛ زیرا روسیه و بلاروس بخش قابل ‌توجهی‌ از بازار جهانی کود شیمیایی را تامین می‌کنند. همچنین روسیه بزرگ‌ترین صادرکننده نیتروژن در دنیا و سومین صادرکننده پتاس محسوب می‌شود و این دو کامودیتی در کنار یکدیگر مهم‌ترین مواد اولیه برای تولید کودهای شیمیایی هستند. حال با تحریم این دو کشور از سوی غرب، سطح تولیدات جهانی کاهش و قیمت‌‌ها افزایش پیدا کرده است. ‌ از سوی دیگر، افزایش قیمت گاز و زغال‌سنگ نیز، که مواد اولیه برای تولید نیتروژن هستند، افزایش یافته و این امر قیمت کودهای نیتروژن‌دار را افزایش خواهد داد.

علاوه بر اینها، پاسخ سایر کشورها به این قحطی می‌تواند ممنوعیت صادرات مواد غذایی به خارج باشد. از زمان آغاز جنگ، 23 کشور از جمله قزاقستان و کویت، بر روی صادرات مواد غذایی به سایر کشور محدودیت‌‌هایی جدی وضع کرده‌‌اند. این محدودیت‌ها حدود 10 درصد از کالری صادراتی دنیا را تشکیل می‌دهند. همچنین یک‌پنجم از صادرات کودهای شیمیایی نیز توسط دولت‌ها محدود شده است. اگر تجارت خارجی بیش از پیش محدود شود، قحطی مواد غذایی در سال‌های آینده نیز ادامه خواهد یافت.

احتمال بروز قحطی ناشی از جنگ

جنگ اوکراین و روسیه علاوه بر اینکه جان بسیاری را به خطر انداخته، موجب بروز یک بحران مواد غذایی در سطح دنیا شده است. پیش از جنگ نیز، همه‌گیری کرونا، تغییرات اقلیمی و شوک انرژی، قیمت مواد غذایی را در دنیا افزایش داده بود و حال با شروع جنگ بین دو کشور صادرکننده مواد غذایی، بحران به سطح تازه‌‌ای رسیده است. 18 می 2022، آنتونیو گوترش دبیرکل سازمان ملل متحد در هشداری اعلام کرد که شبح کمبود جهانی مواد غذایی می‌تواند تا سال‌های آینده ادامه داشته باشد. قبل از جنگ، رشد کم‌سابقه هزینه مواد غذایی موجب شده بود تعداد افرادی که توان مالی لازم برای تامین نیازهای خود را ندارند افزایش یابد و به 1.6 میلیارد نفر برسد. از این تعداد، حدود 250 میلیون نفر نیز در آستانه قحطی شدید قرار گرفته بودند. با شروع جنگ روسیه و اوکراین این احتمال وجود دارد که تعداد افراد بیشتری در معرض گرسنگی و قحطی قرار بگیرند؛ زیرا  فقط صادرات اوکراین، کالری بیش از 400 میلیون نفر را در جهان تامین می‌کند و بستن بندر اودسا توسط روسیه، بخش قابل‌توجهی از صادرات این کشور را مختل کرده است. نکته مهم‌تر اینکه گران شدن و کمیاب شدن مواد غذایی در دنیا،  فقرا را بیش از سایرین تحت تاثیر قرار می‌‌دهد. خانوارها در کشورهای درحال‌توسعه، بیش از 25 درصد از درآمد خود را صرف مواد غذایی می‌‌کنند. این رقم برای قاره آفریقا 40 درصد است.  همه این‌‌ها در حالی است که اکثر دولت‌ها منابع لازم جهت اعطای یارانه به دهک‌‌های پایین درآمدی را ندارند که این امر، وضعیت را بغرنج‌‌تر از پیش کرده است.

راه حل چیست؟

اکونومیست پیشنهاد می‌کند که برای رهایی از وضع موجود، در وهله اول لازم است دولت‌ها محدودیت‌های تجاری وضع شده را لغو کنند تا کشورها بتوانند صادرات کالاها را به سهولت انجام دهند. همچنین نیاز است اروپا نیز کشور اوکراین را در جهت سهولت صادرات محصولات کشاورزی از راه زمینی و به مقصد کشورهای حوزه بالتیک یاری رساند. ارائه‌ محصولات کشاورزی ارزان‌تر به خانوارهای با درآمد کمتر نیز می‌تواند بخشی از مشکل موجود را سامان دهد. علاوه بر اینها چشم‌اندازی نیز برای جایگزینی وجود خواهد داشت؛ حدود 10 درصد از غلات در دنیا صرف تولید سوخت‌‎های زیستی شده و حدود 18 درصد از روغن‌‌های گیاهی به بیودیزل تبدیل می‌شوند. در همین راستا، جایگزین‌کردن سوخت‌‌های فسیلی با سوخت‌های زیستی می‌تواند گزینه مطلوبی در کوتاه‌مدت به‌حساب بیاید. به‌عنوان نمونه، دو کشور فنلاند و کرواسی، دستورالعمل‌های حکومتی در زمینه استفاده از سوخت‌‌های زیستی به‌جای سوخت‌‌های فسیلی را کاهش دادند. با وجود همه اینها، این احتمال وجود دارد که سطح قیمت مواد غذایی همچنان افزایشی باشد که در اینصورت اعطای یارانه به اقشار کم‌درآمد مورد نیاز خواهد بود.